POGOTOWIE BHP

Podpalenie to jedno z przestępstw powodujących zagrożenie porządku publicznego oraz niebezpieczeństwo utraty życia i mienia przez jednostki. Popełnienie tego czynu nie wymaga najczęściej ani specjalnych umiejętności, ani pomocy innych osób, a sprawcom dość łatwo jest zachować anonimowość. Charakterystyczne jest to, że wśród sprawców podpalenia diagnozuje się znacząco więcej przypadków zaburzeń psychiatrycznych niż w tzw. normalnej populacji oraz w grupie osób skazanych za innego rodzaju przestępstwa.  W polskim Kodeksie karnym podpalenie zostało opisane w rozdziale XX, który jest poświęcony przestępstwom przeciwko porządkowi powszechnemu. Artykuł 163 § 1 tego kodeksu stanowi: „Kto sprowadza zdarzenie, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, mające postać […] pożaru […], podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10”. Paragrafy 2–4 wspomnianego artykułu precyzują wymiar kary w przypadku czynu nieumyślnego oraz przestępstw, których skutkiem jest śmierć lub ciężki uszczerbek na zdrowiu. Natomiast Kodeks wykroczeń w art. 82 opisuje zabronione czynności, „które mogą spowodować pożar, jego rozprzestrzenianie się, utrudnienie prowadzenia działania ratowniczego lub ewakuacji”, a w art. 82a odnosi się do niedopełnienia obowiązków określonych w przepisach o ochronie przeciwpożarowej oraz Państwowej Straży Pożarnej. Opracowanie agendy Światowej Organizacji Zdrowia pokazuje, że w krajach Unii Europejskiej pożary były przyczyną 2% urazów zakończonych śmiercią [6]. Najnowszy Raport Centrum Statystyk Pożarowych (Center of Fire Statistics – CTIF) podaje, że w 2014 r. w Polsce odnotowano 145,237 pożarów, w których zginęło 493 osób. Wśród wszystkich zarejestrowanych zdarzeń 19% to pożary budynków; 17,9% – pożary traw; 2,1% – pożary śmieci (odpadów); 7% – pożary pojazdów, a 4% – pożary lasów. Zdarzenia należące do kategorii „inne” stanowiły 50% wszystkich zdarzeń. Straty materialne związane z pożarami, do których doszło w Polsce w 2009 r., oszacowano na 1.166 mln zł. Według danych Państwowej Straży Pożarnej (PSP) w 2014 r. zanotowano w Polsce 50 613 umyślnych podpaleń (www.kgpsp.gov.pl).

O podpaleniu jako czynie zabronionym można mówić wtedy, gdy mamy do czynienia z zachowaniem intencjonalnym i sprawcą mającym świadomość potencjalnych skutków wywołanego pożaru. Badacze reprezentujący psychologię rozwojową i kliniczną są zgodni co do tego, że zainteresowanie ogniem oraz eksperymentowanie z nim pojawia się wcześnie w rozwoju człowieka i jest normalną cechą rozwojową. Jessica Gaynor wyróżniła trzy fazy rozwoju, w których ogień jest obiektem istotnym dla dziecka: zainteresowanie ogniem, zabawy z ogniem i wzniecanie pożarów. zainteresowanie, a nawet fascynację, ogniem można obserwować już u niektórych dzieci przed ukończeniem trzeciego roku życia. U dzieci w wieku przedszkolnym, które intensywnie poznają świat, zainteresowanie ogniem jest już powszechne. Zainteresowanie ogniem i wzniecaniem pożarów zanika u znacznej większości dzieci w wieku lat dziesięciu i starszych. Nastolatki, u których tego rodzaju skłonności się utrzymują, najczęściej wzniecają pożary motywowane chęcią niszczenia, dostarczenia sobie rozrywki lub dążenia do zwrócenia uwagi na siebie i swoje problemy. Wyniki badań wskazują, że młodzi ludzie powodujący pożary, których przyczyny nie są związane z rozwojowymi fazami zainteresowania ogniem i zabaw z ogniem (a więc po ukończeniu dziesiątego roku życia), tworzą dość specyficzną grupę. Charakteryzują ich między innymi:

– konflikty z najbliższymi i niekorzystne relacje rodzinne;

– bycie ofiarą przemocy domowej;

– zaburzenia dotyczące kontroli zachowania (conduct problems) oraz objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (attention deficit hyperactivity disorder – ADHD);

– popełnianie w przeszłości czynów zabronionych, innych niż podpalenia;

– deficyty w zakresie kompetencji społecznych (w tym m.in. w zakresie asertywności);

– przejawianie agresji w stosunku do innych dzieci oraz do zwierząt.

Motywacja sprawców podpaleń

Wyróżnia się najczęściej kilka głównych motywów popełnienia przestępstwa podpalenia. Przykładowo według klasyfikacji przestępstw zawartej w podręczniku Federalnego Biura Śledczego (The Federal Bureau of Investigation – FBI) są to: zemsta, podniecenie, wandalizm, maskowanie dowodów, odnoszenie korzyści oraz ekstremizm polityczny (terroryzm). Przypadki, w których sprawca powoduje pożar, aby zemścić się za doznaną (rzeczywistą lub wyimaginowaną) krzywdę stanowią 41% podpaleń. Przestępca nie tylko zna ofiarę(-y), lecz także często pozostaje z nią w długotrwałym konflikcie. Obiektem ataku może być jednostka i jej bliscy, ale mogą też nim być cenne obiekty: dom, samochód lub firma prowadzona przez ofiarę.

Według ekspertów FBI około 30% podpaleń jest związanych z tym, że wywoływanie pożarów powoduje specyficzny stan ekscytacji u sprawców. Scena tego rodzaju przestępstwa jest wyjątkowo spektakularna. Zważywszy na to, że pożary wybuchają zwykle w przestrzeni publicznej, sprawca może obserwować niszczycielskie działanie ognia; przebieg nasyconej głośnymi dźwiękami i intensywnymi kolorami dynamicznie rozwijającej się akcji gaśniczej; emocjonalne reakcje innych widzów oraz zachowanie strażaków, niejednokrotnie ryzykujących swoje zdrowie lub życie. Jeśli chodzi o rolę pobudzenia seksualnego w genezie podpaleń, badania dotyczące tej kwestii nie pozwoliły na sformułowanie jednoznacznych wniosków. Kotsis i Cooksey wśród czynników motywujących podpalaczy wymieniają skłonności fetyszystyczne.

Wandalizm, rozumiany jako rozmyślne niszczenie lub uszkodzenie czyjejś własności, jest w naszym kraju traktowany – w zależności od wartości zniszczonego mienia – jako wykroczenie (art. 124 Kodeksu wykroczeń) lub przestępstwo (art. 288 Kodeksu karnego). Akty wandalizmu stanowią według Douglasa i wsp. 7% podpaleń. Ich sprawcami są najczęściej nieletni. W literaturze przedmiotu przeważa pogląd, zgodnie z którym tego rodzaju czyny są motywowane chęcią prowokowania lub/i przyciągnięcia uwagi dorosłych, którzy nie zaspokajają potrzeb swoich dzieci.

Około 10% sprawców podpaleń jest motywowanych chęcią zatarcia śladów wcześniej popełnionego przestępstwa. Może to dotyczyć zarówno najpoważniejszych czynów, (np. morderstwa), jak i przestępstw mniejszej wagi (kradzież, włamanie, nadużycia finansowe). Podpalenie traktuje się wtedy jako tzw. wtórną działalność przestępczą.

O korzyściach, które przestępcy mogą czerpać z podpalenia, można mówić w różnych kontekstach. W przypadku ciągłej, zorganizowanej działalności kryminalnej, podpalenie może być środkiem wykorzystywanym w porachunkach przestępczych lub mieć na celu wymuszenie haraczu.  Spowodowanie pożaru może być też niedozwolonym środkiem rywalizacji biznesowej – służyć osłabieniu lub wyeliminowaniu konkurencji. Stosunkowo często motywem podpalenia jest chęć uzyskania nienależnego odszkodowania za ubezpieczone mienie (dom, budynek firmy, jacht, samochód itp.)

Istotą podpalenia jest jego destruktywny charakter. Canter i Fritzon, którzy stworzyli odmienną od typologii FBI klasyfikację brytyjską, zauważają, że podpalenie – owszem – należy rozumieć jako akt niszczycielski, ale przede wszystkim jako proces interakcji sprawcy z otoczeniem. Analiza akt 175 spraw związanych z wzniecaniem pożarów pozwoliła badaczom stworzyć typologię uwzględniającą dwa wymiary:

– charakterystykę celu ataku, to znaczy tego, czy cel ataku jest związany z osobą (person-oriented) czy z obiektami materialnymi (object-oriented);

– specyfikę motywacji, to znaczy tego, czy motywacja ma charakter emocjonalny (expressive) czy instrumentalny (instrumental).

Tak więc można mówić o czterech głównych typach podpaleń:

– motywowanych emocjonalnie (często związanych z przeżywaniem silnego stresu, kryzysu psychologicznego lub zaburzeń psychicznych), których celem są osoby bliskie sprawcy lub on sam (por. suicide by arson);

– motywowanych emocjonalnie, w trakcie których destrukcji ulegają przedmioty mające znaczenie dla ofiary (może np. chodzić o zemstę na osobie, która jest źródłem frustracji sprawcy);

– motywowanych instrumentalnie, których celem są obiekty, np. ubezpieczona fabryka lub mieszkanie, a sprawca spodziewa się uzyskać korzyść materialną;

– motywowanych instrumentalnie, nastawionych na skrzywdzenie osoby lub osób, z którymi sprawca wchodzi w interakcje, przy czym czyny te mają charakter rozmyślny i zaplanowany (np. zemsta na byłym szefie).

Fritzon, Canter i Wilton [54] na podstawie koncepcji systemu działania przeprowadzili analizę 230 przypadków, w których doszło do pożaru. Używając metodologii SSA (Smallest Space Analysis) wyodrębnili cztery grupy sprawców charakteryzowane jako:

– przestępcy – osoby działające w trybie adaptacyjnym, notowane wcześniej w związku z przypadkami łamania prawa, doświadczające problemów w środowisku rodzinnym i szkolnym;

– osoby wielokrotnie wzniecające pożary (podpalacze recydywiści) – jednostki działające w trybie ekspresywnym, w przypadku których podpalenie jest jednym ze sposobów postępowania w świecie społecznym (odgrywa istotną rolę w ich relacjach z innymi). Zarówno podkładanie ognia, jak i wszczynanie fałszywych alarmów jest w tym przypadku ucieczką od rutynowych, codziennych czynności i manifestacją wewnętrznych problemów psychologicznych;

– osoby chore psychicznie – jednostki funkcjonujące w trybie integracyjnym (pożar jest przez nie wzniecany na podłożu zaburzeń psychiatrycznych, których elementem są autodestruktywne przekonania i emocje oraz skłonności samobójcze);

– osoby, których problemem jest rozpad związku (jednostki takie działają w trybie zachowawczym, a wzniecony pożar ma dotknąć osobę, która była dla nich ważna i – w ich mniemaniu – przyczyniła się do zakończenia bliskiej relacji).

Patologiczne zainteresowanie ogniem jest wskazywane w literaturze przedmiotu jako jeden z ważnych czynników ryzyka popełnienia przestępstw polegających na wzniecaniu pożarów. Jest ono także jednym z objawów osiowych piromanii według klasyfikacji DSM-IV-TR [68]. Oczywiście, nie wszystkie osoby, u których obserwuje się tego rodzaju fascynację, to piromani; aby postawić diagnozę, należy stwierdzić również występowanie innych objawów. Jak wspomniano wyżej, zainteresowanie ogniem jest naturalnym aspektem rozwoju małego dziecka. Zainteresowanie to jest także uzasadnione historią rozwoju gatunkowego. Możliwość wykorzystywania różnych właściwości

ognia była dla naszych przodków jednym z osiągnięć istotnych dla przetrwania [69]. Ogień i sytuacja wzniecania pożarów mogą dostarczać wielu wzmocnień natury psychologicznej. Należą do nich między innymi właściwości stymulacyjne (np. intensywny, pobudzający emocjonalnie kolor płomieni lub dźwięk syren strażackich) oraz doświadczanie poczucia wpływu na otoczenie i kontroli nad wydarzeniami. Dla niektórych sprawców wartość nagradzającą ma zysk finansowy lub efekt spróbowania zakazanego owocu [70]. W przypadku nieletnich wychowujących się w dysfunkcyjnym środowisku rodzinnym wcześnie pojawiające się pozytywne doświadczenia interpersonalne mogą wiązać się z grupowymi zabawami polegającymi na wzniecaniu ognia. Gdy jednostka znajdzie się w niekorzystnej sytuacji (odczuwa odrzucenie, samotność lub nudę), może wykorzystać podpalenie, aby przywołać pozytywne stany emocjonalne. Mechanizm ten może w skrajnych przypadkach prowadzić do sytuacji, w której działania destruktywne wykorzystujące ogień staną się ważnym elementem kształtującej się tożsamości. Jak słusznie zauważają autorzy M-TTAF, wskazanie na kontekst rozwojowy oraz czynniki podatności psychologicznej nie wystarcza do zrozumienia tego, jak doszło do konkretnego aktu podpalenia. Spośród osób doświadczających traumatycznych wydarzeń w dzieciństwie oraz problemów psychologicznych w wieku dorosłym tylko nieliczna grupa dopuszcza się przestępstw, w tym podpaleń. Należy więc ujmować wywoływanie pożarów jako dynamiczny proces, w trakcie którego dochodzi do interakcji czynników podłoża psychologicznego (odległych, dystalnych) z czynnikami proksymalnymi (mogącymi dotyczyć zarówno stanów jednostki, jak i istotnych dla niej wydarzeń lub sytuacji). Takim spustowym lub wyzwalającym czynnikiem może być np. doznana zniewaga, rozstanie z partnerem lub utrata pracy. Jeśli tego rodzaju stresory dotkną osoby, która ma podstawowe problemy w zakresie radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, samoregulacją i kontrolą emocji, rezultatem będzie zapewne silny afekt negatywny. Niektóre z jednostek, o których mowa, mogą uznać, że jedynym sposobem rozładowania emocji i/lub poradzenia sobie z życiowymi komplikacjami jest dokonanie podpalenia.

Jak twierdzą znawcy problematyki, literatura poświęcona psychologicznym uwarunkowaniom i mechanizmom dokonywania podpaleń nie jest zbyt bogata i wciąż potrzebne są nowe badania empiryczne na wspomniany temat [107, 108]. Uzyskanie jednoznacznych danych jest utrudnione z kilku względów. Przede wszystkim badacze reprezentujący nauki społeczne nie są zgodni co do terminologii dotyczącej wzniecania pożarów. Poza tym trudno ustalić skalę zjawiska, gdyż dane pochodzą od różnych służb i instytucji (straży pożarnej, Policji, zakładów karnych, placówek opieki psychiatrycznej, instytucji ubezpieczeniowych). Biorąc pod uwagę specyfikę czynu, można zakładać, że w wielu przypadkach sprawcy podpaleń pozostają anonimowi. Ponadto niektóre projekty badawcze obejmują stosunkowo niewielką grupę podpalaczy. Psychologiczna i kryminologiczna charakterystyka osób wzniecających pożary jest też niejednokrotnie wycinkowa w tym sensie, że koncentruje się wyłącznie na wybranym aspekcie zjawiska: motywacji, zaburzeniach psychicznych czy modus operandi sprawców. Trzeba też podkreślić, że zdecydowana większość ustaleń dotyczy podpalaczy mężczyzn. W zasadzie psycholodzy, psychiatrzy i kryminolodzy zgadzają się tylko co do jednego – że grupa sprawców podpaleń jest wewnętrznie zróżnicowana. Gdyby jednak dokonać zabiegu ekstrapolacji, typowym sprawcą podpalenia okazałby się młody mężczyzna o niskim statusie społecznym i zawodowym, notowany przez policję, zmagający się z problemami natury  psychologicznej lub psychiatrycznej, których źródeł można doszukiwać się w dysfunkcyjnym środowisku wychowawczym. Nawet jeśli przyjmiemy, że dotychczasowy stan wiedzy na temat psychospołecznych przyczyn podpaleń nie jest zadowalający, dotychczas zgromadzone dane będzie można wykorzystać w procesie opracowywania metod oddziaływań prewencyjnych i terapeutycznych. Powinny one uwzględniać psychologiczne i kryminologiczne mechanizmy leżące u podstaw przestępczego wzniecania pożarów oraz wewnętrzne zróżnicowanie populacji sprawców.

Źródło: dr hab. Przemysław Piotrowski, NAUKI HUMANISTYCZNE I SPOŁECZNE NA RZECZ BEZPIECZEŃSTWA